چکیده:
امروزه پیشرفت رایانه ها و ارتباطات، فن آوری های اطلاعاتی را در تمام جنبه های زندگی بشر وارد کرده، مخصوصا در فرآیند ماشینی کردن کتابخانه ها کار کردن با رایانه افزایش یافته است و کتاب داران به عنوان نخستین کسانی که در کتابخانه ها به طور مستقیم با این فن آوری ها در ارتباط هستند، در وضعیت شغلی آنان تحولات چشم گیری پدید آمده است. بیشترین درصد کتاب داران آسیب دیده در بین افرادی مشاهده می گردد که روزانه بیش از 3 ساعت با کامپیوتر کار می کنند. کار با رایانه سبب بروز مسایل و مشکلات بهداشتی در کابران می شود. برای پیشگیری و کنترل آسیب های جسمانی ناشی ازشرایط محیط کار ارگونومی مطرح می گردد. ارگونومی عبارت است از تطابق علمی کار و محیط کار با مشخصات فیزیکی و روانی انسانی. ورود رایانه سبب بروز عوارضی چند در کاربران مانند: مشکلات بینایی، مشکلات مفصلی، صرع ناشی از حساسیت به نور، حساسیت پوستی و استرس، می شود. در پایان برای استفاده کنندگان از رایانه توصیه هایی چون اجتناب از کار یکنواخت و گردش کار، تنظیم روشنایی، رعایت فاصله دید و استفاده از وسایل قابل تنظیم با توجه به ابعاد بدن هر کاربر ارائه شده است.

مقدمه:
امروزه پیشرفت رایانه ها، تجهیزات الکترونیک و ارتباطات، فن آوری های اطلاعاتی را در تمام جنبه های زندگی بشر وارد کرده و پیدایش این فن آوری ها تحولات عظیمی در عرصه های مختلف زندگی به وجود آورده است.

جوامع صنعتی در برخورد با این تحولات مانند هر پدیده ی دیگر ی به دستاوردهای شگرفی در همه جنبه های مختلف زندگی دست یافته و با وجود گذشت کمتر از چهار دهه، این فن آوری ها بخشی از بدیهی ترین ابزارهای زندگی آنان را تشکیل داده است. کتابخانه های این کشورها، به عنوان عنصری زنده و پویا در رشد و توسعه جامعه، از این قاعده مستثنی نبوده و هم گام با جوامع رشد یافته اند. یکی از ارکان اصلی این برنامه ریزی، کتاب داران به عنوان عامل تصمیم گیرنده در تهیه ی نظام های فن آوری هستند و به عنوان نخستین کسانی که در کتابخانه ها به طور مستقیم با این فن آوری ها در ارتباط بوده و باید خدمات مناسبی را به مراجعه کنندگان ارائه دهند، تحولات چشمگیری در وضعیت شغلی آنان پدید آمده و پیامدهای گوناگونی را برای آنان به همراه داشته است.(6) و توجه به آسایش و سلامتی نیروی انسانی کتابخانه ها باعث افزایش کارایی و بهره وری می شود.

تقریبا 30 تا 50 درصد از شاغلان با خطر ات جانی شغلی قابل توجهی روبه رو هستند (7) کار و انسان دو جزء اصلی و تفکیک ناپذیر هستی است که باید به گونه ای متناسب با یکدیگر برنامه ریزی شوند. نبود همخوانی و تناسب میان توانمندی ها ی انسان و نوع کاری که او انجام می دهد یا مسئولیتی که بر عهده وی نهاده می شود سبب بروز مسایل و مشکلات بسیاری می شود که از آن جمله می توان به رخداد حوادث و بیماری های ناشی از کار و پایین بودن بهره وری نیروی کار اشاره کرد (7).

انواع آسیب های جسمانی ناشی از کار با کامپیوتر به ترتیب فراوانی در کتاب داران عبارتند از:
- چشم ها 74%
- کمر 8/70%
- گردن 7/68%
- ران ها 1/27%

درصد کتابداران آسیب دیده به تفکیک نوع کاری که انجام می دهند به ترتیب عبارتند از:
- خدمات فنی 3/38%
- اطلاع رسانی 1/21%
- امانت2/1%
- تهیه و سفارش 7/11%
- نشریات 3/2%
- نمایه سازی 6/1%.

بیشترین درصد کتابداران آسیب دیده در بین افرادی مشاهده گردید که روزانه بیش از 3ساعت با کامپیوتر کار می کردند. عواملی که با میزان آسیب دیدگی رابطه معنی داری داشتند عبارت بودند از:جنسیت، سن، میزان تحصیلات، سابقه خدمت (1).

ارگونومی و رایانه:
آسیب های به وجود آمده با عوامل بسیارمانند شرایط فیزیکی محیط کار ونوع کاری که انجام می دهند، مدت زمان کار، خصوصیات جسمانی افراد ارتباط دارد(1). بسیاری از مشکلات بهداشتی و بیماری های ناشی از کار در اثر وجود محیط کار نامناسب و عدم انطباق با استانداردها می باشد. برای پیش گیری و کنترل آسیب های جسمانی ناشی از شرایط محیط کار ارگونومی مطرح می گردد.

علم ارگونومی چنین تعریف شده است:ارگونومی عبارت است از تطابق علمی کار و محیط کار با مشخصات فیزیکی و روانی انسانی. بنابراین ارگونومیست برای مثال می تواند اندازه های فیزیکی بدن افراد و توانایی های جسمانی آنان را اندازه گیری و کار و محیط کار را براساس نتایج حاصله چنان طراحی کند که با مشخصات فیزیکی تعداد بیشتری از افراد تطابق داشته باشد(3).

کاربرد ارگونومی در طراحی فرآیندها و سیستم ها، تأثیر شایا ن توجهی بر افزایش کارایی، کاهش هزینه های درمانی، ا فزایش رضایت شغلی و افزایش بهره وری در محیط کار می شود(7).

ورود کامپیوتر باعث تغییراتی در مشاغل مختلف از جمله کتاب داری شده است، سرعت کار افزایش یافته و عملکردها و بهره وری ها تغییر کرده اند.

بر اساس مطالعه ای که Laubi و همکارانش در سال 1981 بر روی مفاصل و عضلات، ستون فقرات، گردن، شانه و بازو انجام داده اند به این نتیجه رسیده اند که در مراکزی که از کامپیوتر جهت ورود اطلاعات استفاده می شود و افراد ساعات زیادی با این وسیله کار می کنند، عوارض بیشتری نسبت به سایر مشاغل مانند ماشین نویسی مشاهده می شود(2).

مشکلات عمومی کار بارایانه:
کار با رایانه در درازمدت باعث ایجاد مشکلات وسیع و گوناگون جسمانی و روانی در کاربران می شود. بعضی از آثار بیماری ناشی از کار با رایانه جزیی و قابل رفع می باشند. اما عوامل دیگر موجود در کار با رایانه،می توانند در دراز مدت در صورتی که فرد مدت طولانی به کار خود ادامه دهد، صدمات جدی بر کاربر وارد کند. گاه آثار منفی و بیماری زای کار با رایانه باعث تشدید صدمات کم اهمیت و کوچک قبلی کاربر می شوند.

در این جا آن دسته از مشکلات عمومی کا ر با رایانه را شرح می دهیم.
1- مشکلات بینایی
یکی از شایع ترین مشکلاتی که در اثر کار با رایانه در کاربران گزارش شده است درد در ناحیه چشم و یا ضعف بینایی است که به کاهش قدرت بینایی، خستگی و درد چشم، سردرد، درد در نواحی گردن و کمر منجر می شود.

بدون تردید کار کردن نادرست و یا نقص در دیدن صفحه نمایشگر در ضعف بینایی و نیز بروز چشم درد در کابران رایانه موثر است. نسبت بروز عوارض چشمی در بین افرادی که به صورت صحیح و با دید مناسب با این وسایل کار می کنند کمتر از کسانی است که از این وسایل نادرست استغاده می کنند.

2- مشکلات مفصلی یا درد های عضلانی:
در تعدادی از کشورها در زمینه درد عضلانی، که ناشی از تکرار یک عمل به مدت زمان طولانی است گزارش های روز افزونی ارسال می شود این دردها عبارتند از: التهاب و ورم، درد در مچ دست ها و اغلب در انگشتان دست و بازوها. این دردهای عضلانی گریبان گیر افرادی می شود که اطلاعات را از طریق صفحه کلید به سرعت وارد رایانه می کنند.

3- صرع ناشی از حساسیت به نور:
دلایل پزشکی مبین این ادعا است که استفاده از صفحات نمایشگر رایانه ای حساسیت به عارضه "صرع" را وخیم تر می کند. تقریبا 5 درصد کل جمعیت جهان به صرع مبتلا هستند که حدود 3 درصد آنها (حدود 15 درصد از جمعیت جهان) به لرزش ها ویا تکان خوردن نور به صورت مداوم حساسیت دارند. به عبارتی، نور باعث بروز حملات صرع در آنها می شود.

4- حساسیت پوستی:
گزارش های بسیاری نشان می دهند که کاربران رایانه در اثر کار با صفحات نمایشگر دچار خشکی پوست دست و صورت می شوند. ساختار صفحات نمایشگر رایانه به نحوی است که در سطح صفحه نمایش دهنده ء آن الکتریسته ساکن جمع می شود.

این الکتریسته ساکن ممکن است در افرادی که حساسیت پوستی دارند باعث خشک شدن پوست و صورت و ترک خوردن آن شود.

5- استرس:
در حال حاضر استرس تنها منتج از مشکلات روحی افراد نیست، بلکه می تواند از مشکلات جسمانی از قبیل درد ماهیچه ها و بند انگشتان، کمر درد، فشار خون بالا و … ناشی شود.

توصیه هایی برای استفاده کنندگان از رایانه:
در وهله نخست یکی از مهم ترین موضوعات استفاده از رایانه در محیط کار اطمینان از مناسب بودن محیط کار و عملکر د ارگونومی آن است.

راه های پیشگیری:
1- اجتناب از کار یکنواخت
بسیاری از مشاغل (رایانه ای /غیر رایانه ای) یکنواخت و بدون آهنگند. در چنین مشاغلی طراحی شغل باید به گونه ای صورت پذیرد که یکنواختی تخفیف یابد. فنونی از قبیل چرخش شغلی می تواند در حل این مشکل موثر واقع شود.

2-  زمان کار و استراحت:
بدون شک بهترین روش در کاهش و یا حذف عوامل منفی و موثر بر سلامتی وایمنی کاربران رایانه محدود کردن زمان کار و ساعات کار با رایانه است. قابلیت انعطاف مشاغل رایانه ای در حدی باشد که کاربر بتواند در ساعات کاری، غیر از کار با رایانه به کاری دیگر مشغول شود. مدت زمان استراحت برای کارها ی سخت رایانه ای در هر یک ساعت 15 دقیقه و در موارد ساده تر 15 دقیقه در هر 2 ساعت توصیه می شود.

3- رعایت استاندارد روشنایی:
سطح روشنایی برای محیط های کاری مرتبط با استاندارد و صفحات نمایشگر رایانه در حدود 300 لوکس
تعیین شده است، اماچنانچه این کار در یک محیط اداری انجام گیرد باید شدت روشنایی آن برابر با 500 لوکس یا بیشترمحاسبه شود. زاویه ی محل نصب لامپ ها یا منابع روشنایی، به ویژه آنهایی که دارای صفحه یا حباب پخش کننده ی نور نیستند، تا نقطه دید کاربر بایست کمتر از 50 درجه باشد. پنجره ها به عنوان یک منبع روشنایی در محیط کار، باید با موقعیت استقرار صفحات نمایشگر و نیز محل نشستن کاربربه نحوی فاصله داشته باشد که ایجاد خیرگی نکند.

4-اجتناب از درخشندگی:
درخشندگی اصطلاحی عمومی است که روشنایی غیر طبیعی یک منبع نوری را درمقابل میزان دید مشخص توصیف می کند. در این حالت نور منبع، از روشنایی یا تششع صفحه ی نمایشگر بیشتر است و به همین علت خوانا بودن مطالب روی صفحه ی نمایشگر را کاهش می دهد یا از بین می برد و در نتیجه باعث درد و خستگی چشم می شود.

صفحات نمایشگر باید درمحل صحیح و مناسبی که درخشندگی به صورت مستقیم در آن محل وجود داشته نداشته باشد استقرار یابند.استفاده از فیلتر روی صفحه نمایشگر در جهت کاهش درخشندگی موثر است.
میز کار باید طوری انتخاب شود که کمترین میزان بازتابش نور در سطح آن ایجاد شود، مثلا رنگ آن نباید خیلی روشن باشد، یا از یک سطح شیشه ای برای پوشش روی میز استفاده شود.

5-قابل تنظیم بودن وسایل:
وسایل جانبی مانند صندلی و میز باید با توجه به تفاوت های فردی کاربران از نظر ابعاد جسمانی قابل تنظیم باشد. که باعث افزایش بازده کار می شود صندلی کار باید از کیفیت مطلوب برخوردار باشد، به نحوی که دارای روکش پارچه ای و 5 چرخ کاملا قابل تنظیم و تغییر باشد پشتی صندلی باید قابل تغییر بین عمود بر صندلی و 120 درجه باشد یعنی قابل تنظیم بین (120-90) درجه باشد.

6-رعایت فاصله دید:
فاصله دید باید متناسب با خصوصیات ویژه فرد و در گستره ای باشد که بتواند از چشم کاربر تاصفحه نمایشگر کمانی 20 درجه ایجاد کند وفاصله دید مناسب برای اکثر کارهای رایانه ای 600-500 میلیمتر توصیه شده است. خط دید باید در زاویه 90 درجه با صفحه نمایشگر قرار داشته باشد(5).

پیشنهادها:
برای بهبود وضعیت ایستگاه های کامپیوتری در کتابخانه ها پیشنهاد می شود:
-طراحی مناسب محیط کار با توجه به استاندارد های موجود
-بر پا نمودن کارگاه های آموزشی در زمینه ارگونومی
-آموزش علائم و آسیب های جسمانی ناشی از کار به کتابداران در جهت شناسایی و درمان آنها
-تقسیم کار و گردش کار (1)
- اجتناب از کار یکنواخت

مراجع:
1-اعلم الهدایی، مریم.1381."بررسی ارگونومیکی محیط کار و آسیبهای جسمانی ناشی از کار با رایانه در کتابداران"پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده مدیریت و اطلاع رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران.
2-عبدلی ارمکی، محمد. مکانیک بدن و اصول طراحی ایستگاه کار (ارگونومی). تهران: نشر امید مجد، 1378.ص.342-343
3-موعودی،محمد امین؛ چوبینه، علیرضا، ارگونومی در عمل جستارهای برگزیده ارگونومی. تهران:نشر مرکز، 1378.ص.1.
4-موعودی، محمد امین؛ حسن زاده،هرمز، CTD از دیدگاه ارگونومی و طب کار، تهران، حیان، 1382.
5-نبی پور، مسعود. ایمنی و بهداشت کار با کامپیوتر. نیشابور:نشر شیوه،1379.ص.15،17،21،28-29،39،40،48-49،58،60،72،79.
6- نوذری، سودابه.1380، "نقش فن آوری اطلاعات در وضعیت شغلی کتابداران کتابخانه های فنی مهندسی تهران"، فصلنامه کتاب، 48، زمستان، 1380:9-10.
6
7- هلاندر،مارتین. مهندسی عوامل انسانی در صنعت و تولید،ترجمه علیرضا چوبینه.شیراز:تچر،1380. ص.مقدمه،393.

نویسنده: خدیجه علی پور ندوشن، دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری واطلاع رسانی پزشکی
منبع: http://www.ketabdar.org/magazine/detailarticle.asp?number=93
+ ویرایش ادبی